Στο οικουμενικό κέντρο της Ορθοδοξίας, στο Άγιον Όρος, διασώζονται συνολικά δέκα κύκλοι της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Από τον πρωιμότερο χρονικά κύκλο, που διατηρείται στη στοά έξω από την τράπεζα της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553), έως τον κύκλο που κοσμεί τον εξωνάρθηκα του καθολικού της μονής Μεγίστης Λαύρας, ο οποίος αποτελεί έργο του έτους 1852, οι αγιογράφοι αποδίδουν παραστατικά το εσχατολογικό όραμα του Ιωάννη, εξιστορώντας φυσικές καταστροφές, πολέμους, τη θανάτωση ανθρώπων, την έλευση των αντίθεων δυνάμεων, αλλά και τον τελικό θρίαμβο του αγαθού με την οριστική νίκη του κοσμοκράτορα Χριστού.
Στις εσχατολογικές αυτές τοιχογραφίες της Αποκάλυψης του
Ιωάννη οι τέσσερις ευαγγελιστές απεικονίζονται συχνά, όχι όμως με τη συνήθη
ανθρώπινη υπόστασή τους, αλλά με έναν καθαρά συμβολικό τρόπο.
Μονή Ξηροποτάμου (1783). Σκηνή 16: “Το Αρνίο στο όρος
Σιών και οι 144.000 εκλεκτοί – Η προαναγγελία της πτώσης της Βαβυλώνας” (Αποκ.
ιδ΄, 1-13). Λεπτομέρεια.
Πεμπτουσία: Πότε ξεκινά η συμβολική απεικόνιση των
τεσσάρων ευαγγελιστών και σε ποιες παραστάσεις αυτή απαντά συνήθως;
Γεώργιος Τσιμπούκης: Στην εκκλησιαστική παράδοση, ήδη
από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, καθιερώθηκε οι τέσσερις ευαγγελιστές να
συμβολίζονται από ισάριθμα ζώα: ο Ματθαίος να συμβολίζεται από τον άγγελο, ο
Μάρκος από το λέοντα, ο Λουκάς από το μόσχο και ο Ιωάννης από τον αετό. Η
απαρχή των συγκεκριμένων συμβολισμών δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια, ωστόσο
στον 4ο αιώνα φαίνεται πως είχε ήδη καθιερωθεί, αφού απαντά στην τάξη που
προτάθηκε από τον Επιφάνιο της Κύπρου (περ. 315-403).
Στη μνημειακή ζωγραφική η παλαιότερη συμβολική
απεικόνιση των τεσσάρων ευαγγελιστών εμφανίζεται στην παράσταση του Χριστού ἐν
δόξῃ (Majestas
Domini)
τον 5ο αιώνα, στο ψηφιδωτό της αψίδας της μονής Λατόμου (Όσιος Δαυίδ) στη Θεσσαλονίκη,
ενώ έκτοτε επαναλαμβάνεται συχνά, τόσο σε έργα ζωγραφικής, όσο και σε
αντικείμενα μικροτεχνίας.
Μονή Ζωγράφου (1817). Σκηνή 3: “Το άνοιγμα της πρώτης,
δεύτερης, τρίτης και τέταρτης σφραγίδας: Οι τέσσερις ιππείς” (Αποκ. στ΄, 1-8).
Λεπτομέρεια.
Π: Πώς συνδέεται η συμβολική απεικόνιση των τεσσάρων
ευαγγελιστών με την Αποκάλυψη του Ιωάννη;
Γ.Τ.: Μνεία των τεσσάρων ζώων, που συμβολίζουν τους
τέσσερις ευαγγελιστές, γίνεται συχνά στην Αποκάλυψη. Εκτενέστερη αναφορά στα
τέσσερα ζώα γίνεται στη 2η σκηνή “Ο Θεός ένθρονος δοξολογούμενος – Το
επτασφράγιστο βιβλίο και το Αρνίο της Σιών δοξολογούμενο” (Αποκ. δ΄-ε΄) [εικ.
1], ενώ τα τέσσερα ζώα αναφέρονται, επίσης, στην 3η σκηνή “Το άνοιγμα της
πρώτης, δεύτερης, τρίτης και τέταρτης σφραγίδας: Οι τέσσερις ιππείς” (Αποκ.
στ΄, 1-8), στην 7η “Ο Θεός και το Αρνίο της Σιών δοξολογούνται από τη
θριαμβεύουσα στον ουρανό Εκκλησία” (Αποκ. ζ΄, 9-17), στη 16η “Το Αρνίο στο όρος
Σιών και οι 144.000 εκλεκτοί – Η προαναγγελία της πτώσης της Βαβυλώνας” (Αποκ. ιδ΄,
1-13) και στην 21η σκηνή “Ο Θεός ένθρονος δοξολογούμενος” (Αποκ. ιθ΄, 1-10).
Ο Ιωάννης περιγράφει τα τέσσερα ζώα ως «γέμοντα ὀφθαλμῶν»
(Αποκ. δ΄, 6) και ως έχοντα «πτέρυγας ἕξ» (Αποκ. δ΄, 8). Οι πολλοί οφθαλμοί
τους, που συμβολίζουν την παντογνωσία του Θεού, και οι έξι πτέρυγες, που
φανερώνουν την ευκινησία τους στην εκτέλεση του θείου θελήματος (Αποκ. δ΄,
6-8), αποτελούν στοιχεία, τα οποία ο Ιωάννης δανείζεται από τα παλαιοδιαθηκικά
οράματα του Ιεζεκιήλ (Ιεζ. α΄, 5-11˙ Ιεζ. ι΄, 1-22) και του Ησαΐα (Ησ. στ΄,
2-3), στα οποία περιγράφονται, αντίστοιχα, τα Χερουβείμ και τα Σεραφείμ.
Ο Γεώργιος Τσιμπούκης εργάζεται ως αρχαιολόγος στη
Γενική Γραμματεία Πολιτισμού και υπηρετεί στη 13η Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων στο Ηράκλειο Κρήτης. Στη μέχρι σήμερα επιστημονική του
δραστηριότητα περιλαμβάνονται ανακοινώσεις σε συνέδρια και ημερίδες, καθώς και
ένα άρθρο με τίτλο «Αφιερωτικές επιγραφές και υπογραφές ζωγράφων σε φορητές
εικόνες του 18ου και 19ου αιώνα από το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς
Μητροπόλεως Λήμνου» για τον τιμητικό τόμο: «Ανταπόδοση. Μελέτες βυζαντινής και
μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης προς τιμήν της καθηγήτριας Ελένης
Δεληγιάννη-Δωρή (Αθήνα 2010)».
Ο Γεώργιος Τσιμπούκης, Διδάκτωρ της Αρχαιολογίας με θέμα
ειδίκευσης: «Οι Αθωνικές παραστάσεις της
Αποκάλυψης», έδωσε συνέντευξη στην Πεμπτουσία για την συμβολική εικονογράφηση
των τεσσάρων ευαγγελιστών στις Αθωνικές παραστάσεις.
Πεμπτουσία: Ποιο ρόλο επιτελούν τα «τέσσερα ζώα» στην
Αποκάλυψη του Ιωάννη;
Γεώργιος Τσιμπούκης: Στις περισσότερες αθωνικές
παραστάσεις τα τέσσερα ζώα, διαταγμένα ανά δύο «κύκλῳ τοῦ θρόνου» (Αποκ. δ΄,
6), πλαισιώνουν τη θεία παρουσία. Άλλοτε ο άγγελος, ο λέοντας, ο μόσχος και ο
αετός στρέφονται προς το Θεό ή προς το Αρνίο της Σιών σε σεβίζουσα στάση, ενώ
άλλοτε αυτά αποδίδονται σε στάση προσκύνησης, εικονογραφώντας το χωρίο «ἔπεσαν ἐνώπιον
τοῦ ἀρνίου» (Αποκ. ε΄, 8). Ωστόσο, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις, στις οποίες
τα τέσσερα ζώα έχουν ενεργότερο ρόλο στην ολοκλήρωση του θεϊκού σχεδίου.
Στην 3η σκηνή “Το άνοιγμα της πρώτης, δεύτερης, τρίτης
και τέταρτης σφραγίδας: Οι τέσσερις ιππείς” (Αποκ. στ΄, 1-8), παραδείγματος
χάρη, τα τέσσερα ζώα δίνουν την εντολή «ἔρχου» στους τέσσερις ιππείς, όπως
συμβαίνει στις μονές Ξηροποτάμου (1783), Ιβήρων (1795) και Ζωγράφου (1817).
Στις τρεις αυτές αθωνικές μονές, μάλιστα, η εντολή αυτή αναγράφεται πάνω ή
δίπλα από κάθε ένα από τα ζώα αυτά, για να υπογραμμιστεί ο ενεργός τους ρόλος.
Σημειώνεται, πάντως, ότι η αναγραφή επιγραφών δίπλα από τα τέσσερα ζώα απαντά
και στη βυζαντινή περίοδο, όπως, παραδείγματος χάρη, σε ναούς της Καππαδοκίας (Tavşanli kilise˙ Koy ensesi kilise˙ Haçli kilise) ή του ελλαδικού χώρου (Ταξιάρχες στο
Κρανίδι Αργολίδας), στους οποίους, δίπλα από τα τέσσερα ζώα, αναγράφονται
λέξεις από την εισαγωγή του Επινίκιου Ύμνου («ἄδοντα», «βοῶντα», «κεκραγότα»
και «λέγοντα»).
Π.: Στους αθωνικούς κύκλους της Αποκάλυψης του Ιωάννη
παρατηρείται διαφοροποίηση ως προς τη μορφή των «τεσσάρων ζώων»;
Γ.Τ.: Η μορφή των τεσσάρων ζώων, με ελάχιστες διαφορές,
είναι σε γενικές γραμμές η ίδια σε όλες τις αθωνικές μονές. Ο άγγελος, ο
λέοντας, ο μόσχος και ο αετός παριστάνονται με πολλούς οφθαλμούς και έξι
πτέρυγες, όπως περιγράφονται από το συγγραφέα της Αποκάλυψης, ενώ με τον ίδιο
τρόπο παριστάνονταν και από τους δυτικούς χαράκτες του 16ου αιώνα, τον Cranach, τον Holbein, τον Lempereur, τον Vorstermann και άλλους, οι ξυλογραφίες
των οποίων χρησιμοποιήθηκαν από τους πρώτους αθωνίτες ζωγράφους ως πρότυπα.
Διαφοροποίηση, ως προς τη μορφή των τεσσάρων ζώων, παρατηρείται μόνο μετά τα
μέσα του 18ου αιώνα, στους εικονογραφικούς κύκλους των μονών Φιλοθέου (1765)
και Μεγίστης Λαύρας (1852), στους οποίους οι ορθόδοξοι αγιογράφοι επιδιώκουν,
και εικονογραφικά, να συνδέσουν τα τέσσερα ζώα με τους ευαγγελιστές Ματθαίο,
Μάρκο, Λουκά και Ιωάννη.
Π.: Με ποιόν
τρόπο υπογραμμίζεται η σχέση των «τεσσάρων ζώων» με τους τέσσερις ευαγγελιστές
στις αθωνικές παραστάσεις της Αποκάλυψης του Ιωάννη;
Γ.Τ.: Οι απεικονίσεις των τεσσάρων ζώων στις μονές
Φιλοθέου (1765) και Μεγίστης Λαύρας (1852) διαφοροποιούνται αισθητά τόσο από
τις υπόλοιπες αθωνικές παραστάσεις, όσο και από άλλα έργα που κοσμούνται με
σκηνές της Αποκάλυψης (ξυλογραφίες, φορητές εικόνες, εικονογραφημένα χειρόγραφα
κ. ά.), τα οποία θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί ως εικονογραφικά πρότυπα
από τους συγκεκριμένους αγιογράφους. Στις δύο αυτές μονές τα τέσσερα ζώα
αποδίδονται μεν γύρω από το θρόνο του Θεού ή του Αρνίου της Σιών, στρέφονται
όμως προς διαφορετικές κατευθύνσεις, κρατώντας κλειστά βιβλία.
Αυτή η ξένη προς το κείμενο του Ιωάννη διάταξη, που
σαφώς υπογραμμίζει το συμβολισμό των τεσσάρων ζώων με τους τέσσερις
ευαγγελιστές, τονίζοντας εμφαντικά τη διασπορά του λόγου του Θεού προς κάθε
κατεύθυνση, θα μπορούσε να σχετίζεται και με την Ἑρμηνεία τῆς Ζωγραφικῆς Τέχνης
του Διονυσίου του εκ Φουρνά, στην οποία τα τέσσερα ζώα αναφέρονται ως
«τετράμορφοι εὐαγγελισταί» (§ 45, 50, 59 και 63).