Ευαγγελία Κ. Λάππα
26 Νοεμβρίου 2023
Ο Μαυρίκιος Τιβέριος γεννήθηκε στην Αραβησσό της Καππαδοκίας το 539. Ήταν γιός του Έλληνα συγκλητικού Παύλου. Κατετάχθη στον στρατό της Ρωμανίας και ανήλθε στις υψηλές θέσεις της ιεραρχίας, σε σημείο ώστε να χρισθεί διάδοχος του αυτοκράτορα Τιβερίου Β’ Κωνσταντίνου.
Στα τέλη του 577, ο Μαυρίκιος, παρά την έλλειψη στρατιωτικής εμπειρίας, διορίστηκε Μάγιστρος του Στρατού1 Ανατολής (Μagister Μilitum Orientem) στον πόλεμο εναντίον των Περσών, διαδεχόμενος τον στρατηγό του Ιουστινιανού και το ίδιο χρονικό διάστημα έγινε Πατρίκιος. Το 581 νίκησε τους Πέρσες σε μια αποφασιστικής σημασίας μάχη. Κατόπιν αυτού ο αυτοκράτορας Τιβέριος Β’ Κωνσταντίνος2 πάντρεψε την κόρη του Κωνσταντία με τον Μαυρίκιο, ο οποίος έγινε διάδοχος του θρόνου. Το 582 μετά τον θάνατο του Τιβερίου, ανεκηρύχθη Αυτοκράτωρ.
Την εποχή που ο Μαυρίκιος έγινε Αυτοκράτωρ, η Ρωμανία λόγω των συνεχών πολέμων και καταστροφών από τις βαρβαρικές εισβολές, ήταν ουσιαστικώς χρεοκοπημένη. Η έλλειψη χρημάτων τον ανάγκασε να επιβάλλει εκτεταμένη μείωση των δαπανών, γεγονός που τον κατέστησε δυσάρεστο στον λαό και τον στρατό. Υπό την απειλή των Βησιγότθων στην Ισπανία, ο Μαυρίκιος σκοπεύοντας να εξασφαλίσει την ακεραιότητα στις δυτικές επαρχίες, ίδρυσε τα «Εξαρχάτα»3 της Καρχηδόνας και Ραβέννας4, στα οποία ησκείτο ενιαία στρατιωτική και πολιτική διοίκηση.
Προσέδωσε στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως τον τίτλο του «Οικουμενικού», υποβαθμίζοντας τον ρόλο του Πάπα της Ρώμης, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση του τότε πάπα Γρηγορίου5. Ο Μαυρίκιος αποφάσισε να διατηρήσει τις αποφάσεις της Δ’ Οικουμενικής συνόδου της Χαλκηδόνας6, συνεχίζοντας έτσι την δίωξη των Μονοφυσιτών. Η εν λόγω δίωξη τον οδήγησε σε διαμάχη με τον Πάπα, ο οποίος, απελπισμένος από τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις μεταξύ αυτού, των θρησκευτικών αιρέσεων και του Αυτοκράτορος, εστράφη στους Λομβαρδούς.
Ο Μαυρίκιος συνέχισε τον πόλεμο εναντίον των Περσών, τους οποίους νίκησε το 586, στην μάχη της Δάρα και στην Μαρτυρόπολη το 588. Το 590 στη Περσία δύο Πάρθοι αδελφοί ο Vistahm και ο Vinduyih ανέτρεψαν τον βασιλέα Ορμίσδα Δ’7 και ανακήρυξαν βασιλέα τον γιό του Χοσρόη Β’8. Ωστόσο, ο στρατηγός Μπαχράμ Τσουμπίν, ο οποίος είχε εξεγερθεί κατά του Ορμίσδα, διεκδικώντας τον θρόνο για τον εαυτό του, νίκησε τον Χοσρόη, ο οποίος μαζί με τους δύο αδελφούς του διέφυγε στη Ρωμανία.
Ο Μαυρίκιος, παρά την αποτροπή της Γερουσίας, διέθεσε στον Χοσρόη στρατό 35.000 ανδρών, προκειμένου να τον βοηθήσει στην επανάκτηση του θρόνου. Το 591, ο στρατός της Ρωμανίας με τους στρατηγούς Ιωάννη Μυστάκωνα9 και Ναρσή10 νίκησε τις δυνάμεις του Μπαχράμ Τσουμπίν στο Ganzak στη μάχη του Blarathon. Ο Χοσρόης σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον Μαυρίκιο, του παρεχώρησε την Δυτική Αρμενία μέχρι τις λίμνες Βαν και Σεβάν και απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη τον Σταυρό και τα πολύτιμα αφιερώματα που είχαν αποσπάσει οι Πέρσες από τον Άγιο Σέργιο της Σεργιουπόλεως11.
Το 592, τα στρατεύματα της Ρωμανίας απελευθέρωσαν από τους Αβάρους12 το Singidunum (σημερινό Βελιγράδι) και το 593 ο στρατηγός της Ρωμανίας Πρίσκος νίκησε τους Σλάβους, τους Αβάρους και τους Γέπιδες νότια του Δούναβη. Το ίδιο έτος διέσχισε τον Δούναβη στη Βλαχία13 για να συνεχίσει τις νίκες του. Το 594 ο Μαυρίκιος αντικατέστησε τον Πρίσκο14 με τον αδελφό του Πέτρο, ο οποίος παρά τις αρχικές αποτυχίες, σημείωσε άλλη μια νίκη στη Βλαχία. Ο Πρίσκος επικεφαλής ενός άλλου στρατεύματος το 595, νίκησε και πάλι τους Αβάρους.
Το 597 ο Μαυρίκιος, όντας ασθενής, συνέταξε την διαθήκη του, στην οποία περιέγραψε τα σχέδιά του για την αυτοκρατορία. Βάσει αυτών, ο μεγαλύτερος γιος του, ο Θεοδόσιος, θα κυβερνούσε την Ανατολή, με έδρα την Κωνσταντινούπολη και ο δεύτερος γιος του, ο Τιβέριος, θα κυβερνούσε την Δύση, με έδρα την Ρώμη.
Το 598 πέτυχε την υπογραφή ευνοϊκότατης συνθήκης με το Χαγάνο15 των Αβάρων. Με αντάλλαγμα μια μικρή αύξηση των ετήσιων φόρων στους Αβάρους, ο Δούναβης αναγνωρίστηκε ως βόρειο σύνορο της Ρωμανίας καθώς και το δικαίωμα του στρατού της Ρωμανίας να διασχίζει τον ποταμό, όταν θα καταδίωκε Σλάβους.
Το 599 όμως ένας Στρατηγός του Μαυρικίου παράδωσε στους Αβάρους ένα στράτευμα, δώδεκα χιλιάδων στρατιωτών, γιατί δήθεν στασίασε. Ο Μαυρίκιος αρνήθηκε την αποπληρωμή στους Αβάρους πολύ μικρού ποσού λύτρων για την απελευθέρωση 12.000 αιχμαλώτων στρατιωτών της Ρωμανίας, οι οποίοι τελικά εκτελέστηκαν. Σύμφωνα με το χρονογράφο Μιχαήλ Γλυκά, ο αυτοκράτορας προσευχόταν σε κάθε μοναστήρι γι’ αυτή την αμαρτία του και κάποτε ερχόμενος από εκεί, έμαθε από τον Μαγιστριανό πως η ψυχή του θα σωθεί, αν έχανε τον θρόνο του με πόνο και θλίψη. Λίγο αργότερα είδε στο όνειρό του τον τρόπο με τον οποίο θα πέθαινε.
Το 602, ο Μαυρίκιος διέταξε νέες επιχειρήσεις κατά των Σλάβων, οι οποίες εστέφθησαν από επιτυχία. Αντιμετωπίζοντας όμως σοβαρό οικονομικό πρόβλημα, διέταξε το στρατό να ξεχειμωνιάσει στο Δούναβη και να καθυστερήσει η μισθοδοσία των στρατιωτών. Αυτή η απόφαση, όμως, απεδείχθη σοβαρό λάθος, καθώς προκάλεσε στους στρατιώτες μεγάλη δυσαρέσκεια, την οποία εκμεταλλεύτηκε ο τυχοδιώκτης εκατόνταρχος Φλάβιος Φωκάς16 και κατάφερε να προκαλέσει ανταρσία εναντίον του αυτοκράτορα.
Τα στρατεύματα ανακήρυξαν τον Φωκά ως ηγέτη τους και απαίτησαν από τον Μαυρίκιο να παραιτηθεί και να ανακηρύξει ως διάδοχο στο θρόνο, τον γιο του Θεοδόσιο, ή τον στρατηγό Γερμανό. Μετά την άρνηση του Μαυρικίου, τα επαναστατημένα στρατεύματα άρχισαν να προελαύνουν προς τη Κωνσταντινούπολη. Ο Αυτοκράτωρ ευρέθη σε δυσμενέστατη θέση, καθώς δεν διέθετε στρατεύματα πιστά σε αυτόν στην Κωνσταντινούπολη, ούτε στην Ανατολή και κανείς δεν τον στήριζε ουσιαστικώς.
Στις 23 Νοεμβρίου 602, ο Φωκάς εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη, σκορπώντας δημαγωγικώς νομίσματα στο πλήθος, και εστέφθη Αυτοκράτωρ. Στις 27 Νοεμβρίου 602, συνέλαβε τον Μαυρίκιο και την οικογένειά του, τους εκτέλεσε στην Χαλκηδόνα και έριξε τα πτώματά τους στη θάλασσα. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη, ο Μαυρίκιος, πριν αποκεφαλισθεί, αναγκάσθηκε να παρακολουθήσει την εκτέλεση των έξι γιων του και, βλέποντας το θέαμα αυτό, έλεγε: «δίκαιος ει, Κύριε, και ευθείς αι κρίσεις σου.»17 Επίσης, λέγεται από κάποιους ότι όταν απεκεφαλίσθη ο Μαυρίκιος, «γάλα σὺν τω αίματι έρρευσεν, ώστε πάντας τοὺς ορώντας θρηνήσαι δεινώς.» δηλαδή «έρρευσε γάλα μαζί με το αίμα του, ώστε όλοι που τον έβλεπαν, να θρηνήσουν δεινώς.» 18
Μετά την εκτέλεση του Μαυρικίου και των γιων του, ακολούθησε ο απηνής πολιτικός διωγμός των οπαδών του τελευταίου. Μεταξύ αυτών που θεώρησε ο Φωκάς επικίνδυνους, ήταν και οι δύο ικανότεροι Αρχιστράτηγοί του. Με τον θάνατο σε μάχη και του τρίτου, ο στρατός της Ρωμανίας βρέθηκε ουσιαστικώς ακέφαλος, υπό την τυπική διοίκηση του ανίκανου ανιψιού του, Δομέντζιολου.
Η οκταετής διακυβέρνηση του Φωκά υπήρξε από τις αμαυρότερες σελίδες της ιστορίας της Ρωμανίας και χαρακτηρίστηκε από τυραννία, τρομοκρατία και εξεγέρσεις. Η προώθηση στα κρατικά αξιώματα και στις ανώτατες θέσεις όλων των συγγενών του και ο παραμερισμός όλων των αξιόλογων κρατικών στελεχών, χάριν μικροσυμφερόντων, απεδυνάμωσαν την Αυτοκρατορία. Το χειρότερο όλων όμως ήταν ότι ο Βασιλιάς της Περσίας Χοσρόης Β’ εξέλαβε την ανατροπή και την δολοφονία του Μαυρίκιου ως αφορμή για να αρχίσουν λεηλασίες στη Μικρά Ασία ενώ, εξαιτίας της αδιαφορίας του Φωκά, οι Σλάβοι και οι Άβαροι ήρχισαν πάλι επιδρομές στα Βαλκάνια.
Σας παραθέτω ένα ποίημα μου που έγραψα για τον Αυτοκράτορα Μαυρίκιο Τιβέριο:
Μαυρίκιος
Χαίρε Μαυρίκιε, θρέμμα Καππαδοκίας
Χαίρε στρατηγέ, αυτοκράτορα της Ρωμανίας
Χαίρε συ Εθνάρχη, νικητή της Περσίας.
θύμα μιας πανωλέθριας ανταρσίας.
***
Πέτυχες, Μαυρίκιε, συ, ν' ασφαλίσεις,
από την απειλή των βαρβάρων της Δύσης,
πόλεις στην Άνω και Κάτω Ιταλία
την Καρχηδόνα και την Σικελία.
***
Τους Πέρσες κατόρθωσες να νικήσεις
τα σκλάβα εδάφη ν’ ανακτήσεις
Δάρας, Νίσιβι και Αρμενία
πάλι ενέταξες στη Ρωμανία.
***
Πάλεψες με τους βόρειους βαρβάρους
με τους Σλάβους και τους Αβάρους.
Τα σύνορα επέκτεινες της Ρωμανίας
ως τα όρια της Ελληνικής Δακίας.
***
Μα μια ημέρα πικρή μες το Νοέμβρη
ένα σου σφάλμα δίχως πολύ σκέψη19
σήκωσε στο στρατό δυσαρέσκειας αγέρι,
πράγμα που όλεθρο μόνο θα φέρει.
***
Ένας τυχοδιώκτης20 βρήκε ευκαιρία
να προκαλέσει στο στρατό ανταρσία.
Κατάφερε, να σε εκθρονίσει
και επαίσχυντα την ζωή σου πια να σβήσει.
***
Χαίρε Μαυρίκιε, θρέμμα Καππαδοκίας
Χαίρε στρατηγέ, αυτοκράτορα της Ρωμανίας
Χαίρε συ Εθνάρχη, νικητή της Περσίας.
θύμα μιας πανωλέθριας ανταρσίας.
***
Η Ρωμανία βυθίστηκε σε κρίση.
Τρόμος επικράτησε και φρίκη.
Στων βαρβαρικών επιδρομών τη δίνη
δίχως εθνάρχη είχε μείνει!
Ευαγγελία Κ. Λάππα
20 Οκτωβρίου 2022
Πηγές
- John Mystacon | https://military-history.fandom.com/wiki/John_Mystacon
- Βυζαντινά Αξιώματα και Ιεραρχία κατά τον 4ο και 5ο αιώνα | https://byzantium.gr/axiombyz45.php
- Ελληνικό ημερολόγιο - 23 Νοεμβρίου | https://ellinoistorin.gr/?p=29771
- Θεοφάνους, Χρονογραφία
- Μαυρίκιος Τιβέριος (539 – 602): Ένας αποτελεσματικός αυτοκράτορας | https://cognoscoteam.gr/μαυρίκιος-τιβέριος-539-602-ένας-αποτελεσ/
- Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο Τίμιος Σταυρός- α΄ μέρος | https://vizantinaistorika.blogspot.com/2016/07/blog-post_21.html
- Ο αυτοκράτορας Τιβέριος και η πολιτική του διαθήκη | https://vizantinaistorika.blogspot.com/2014/09/h.html
- Ορμίσδας Δ΄ της Περσίας | https://el.wikipedia.org/wiki/Ορμίσδας_Δ΄_της_Περσίας
- Παγουλάτου Μενελάου, Η ιστορία του Βυζαντινού Ελληνισμού, Η Δυναστεία του Θεοδόσιου έως την Δυναστεία του Ηρακλείου, Εκδόσεις Ταλώς Φ.
- Πρίσκος (στρατηγός) | https://el.wikipedia.org/wiki/Πρίσκος_(στρατηγός)
- Τι συνέβαινε στους εισηγητές του Μνημονίου τον Μεσαίωνα... | http://skourtakrdiaf.blogspot.com/2014/03/blog-post_13.html
- Το Βυζάντιο τσακίζει τους “αδερφούς” των Τούρκων Αβάρους… | https://www.defence-point.gr/news/to-vyzantio-tsakizi-tous-aderfous-ton-tourkon-avarous
- Χαλκηδόνα Kadıköy | https://web.archive.org/web/20110310074514/http://istanbulcityguidegreek.com/city/area/kadikoy.html
- Χαλκηδόνα | https://el.wikipedia.org/wiki/Χαλκηδόνα
- Χατζηδάκη Μάνου Ν., Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 π. Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022
__________________________
1 Ο Μάγιστρος του Στρατού ήταν ο ανώτατος Στρατιωτικός διοικητής (μετά τον Αυτοκράτορα). Σε αυτόν υπάγονταν ο magister peditum (στρατηγός πεζικού), ο magister equitum (στρατηγός ιππικού) και ο praefectus classis (αρχηγός του στόλου). Χαμηλότερα στην ιεραρχία ήταν οι Δούκες και μετά οι Λεγάτοι (διοικητές Λεγεώνων). Πάντως αυτό το σχήμα άλλαζε πολύ συχνά, ενώ κατά περιόδους στην στρατιωτική ιεραρχία παρεμβάλλονταν οι Κόμητες, οι Έξαρχοι, οι Έπαρχοι κ.ά. (Πηγή: https://byzantium.gr/axiombyz45.php | Βυζαντινά Αξιώματα και Ιεραρχία κατά τον 4ο και 5ο αιώνα)
2 Ο αυτοκράτορας της Ρωμανίας Τιβέριος κυβέρνησε από το 574 μέχρι το 582. Μπορεί να μην σημείωσε κάποια μεγάλη στρατιωτική επιτυχία, όμως διακρίθηκε για το ήθος του και την πολιτική του αρετή και τη γενικότερη στάση της ζωής του. Είχε όμως την ατυχία να βρεθεί χρονικά ανάμεσα σε δύο τεράστιες προσωπικότητες: τον Ιουστινιανό και τον Ηράκλειο και να πεθάνει πρόωρα μη προλαβαίνοντας να ολοκληρώσει το έργο του. (Πηγή: https://vizantinaistorika.blogspot.com/2014/09/h.html |Ο αυτοκράτορας Τιβέριος και η πολιτική του διαθήκη)
3 Διοικητική υποδιαίρεση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η οποία διοικείτο από «Έξαρχο» θέση με αυξημένες αρμοδιότητες. Το εν λόγω σύστημα διοίκησης θεωρείται πρόδρομος των «Θεμάτων».
4 Πρόκειται για την αρχαία Ελληνική αποικία Ρήνη που ίδρυσαν οι Θεσσαλοί τον 6ο αιώνα π. Χ. (Πηγή: Παγουλάτου Μενελάου, Η ιστορία του Βυζαντινού Ελληνισμού, Η Δυναστεία του Θεοδόσιου έως την Δυναστεία του Ηρακλείου, Εκδόσεις Ταλώς Φ.)
5 Πρόκειται για τον Άγιο Γρηγόριο τον Διάλογο.
6 Πόλη στη θάλασσα του Μαρμαρά, κοντά στο Βόσπορο. Ιδρύθηκε το 675 π.Χ. ως αποικία των Μεγαρέων και ανεπτύχθη πολύ γρήγορα λόγω του πανελλαδικά φημισμένου εκεί Μαντείου του Απόλλωνα. Το όνομα Χαλκηδόνα έγινε γνωστό ως «πόλη των τυφλών», όπου η ιστορία είναι ότι το Βυζάντιο ιδρύθηκε μετά από μια προφητεία ότι ένα μεγάλο αστικό κέντρο θα χτιζόταν «απέναντι από την πόλη του τυφλού» (σημαίνοντας ότι οι άνθρωποι της Χαλκηδόνας πρέπει να είναι τυφλοί για να μην δουν την προφανή αξία της χερσονήσου στο χρυσό κέρατο ως φυσικό αμυντικό λιμάνι). Τελικά η Χαλκηδόνα άλλαξε πολλά χέρια κατ' επανάληψη, από τους Πέρσες, Βυθύνιους, Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Άραβες, οι σταυροφόροι και οι Τούρκοι πέρασαν μέσω της περιοχής. Επί Αυτοκράτορα Διοκλητιανού στη πόλη αυτή μαρτύρησε η Αγία Ευφημία. Το 451 έγινε στην πόλη η Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος, η μέχρι σήμερα λεγόμενη «Οικουμενική Σύνοδος της Χαλκηδόνας» και το 507 τοπική σύνοδος. (Πηγές: https://web.archive.org/web/20110310074514/http://istanbulcityguidegreek.com/city/area/kadikoy.html | Χαλκηδόνα Kadıköy και https://el.wikipedia.org/wiki/Χαλκηδόνα | Χαλκηδόνα)
7 Ο Ορμίσδας Δ' (540 - 590) ήταν βασιλιάς της Περσικής αυτοκρατορίας της Σασσανιδών από το 579 έως το 590 και ήταν γιος του Χοσρόη Α'. Ο Ορμίσδας Δ' κληρονόμησε από τον πατέρα του τους μακροχρόνιους πολέμους του με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τους συνέχισε με ακόμα μεγαλύτερη επιμονή. Είχε απορρίψει τη συνθήκη ειρήνης που σχεδίαζε να υπογράψει ο ηλικιωμένος Χοσρόης Α' πριν τον θάνατό του αλλά συνάντησε έντονη αντίσταση γνωρίζοντας απανωτές ήττες από τον ικανό αυτοκράτορα Μαυρίκιο. Σε αντίθεση με την αδιαλλαξία του, απέναντι στο Βυζάντιο, στην εσωτερική θρησκευτική του πολιτική στάθηκε αρκετά ανεκτικός με τους οπαδούς των άλλων θρησκειών εκτός του Ζωροαστρισμού, ειδικά με τους χριστιανούς. Το 590 ο ένδοξος Πέρσης στρατηγός Μπαχράμ Τσουμπίν ανέτρεψε τον Ορμίσδα αναλαμβάνοντας ο ίδιος την βασιλική εξουσία ως Βραχάμ Στ'. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Ορμίσδας_Δ΄_της_Περσίας | Ορμίσδας Δ΄ της Περσίας)
8 Ο Χοσρόης Β΄ της Περσίας (570 - 28 Φεβρουαρίου 628) ήταν ο τελευταίος μεγάλος βασιλιάς της Περσίας από τη δυναστεία των Σασσανιδών. Βασίλευσε μεταξύ 590 και 628 και ήταν γιος και διάδοχος του βασιλιά της Περσίας Ορμίσδα Δ΄ και εγγονός του βασιλιά της Περσίας Χοσρόη Α΄. Είναι πασίγνωστος από τους σκληρούς θρησκευτικούς του πολέμους με τον αυτοκράτορα της Ρωμανίας Ηράκλειο. Ο Χοσρόης Β΄ χαρακτηρίστηκε μικρός. Σε αντίθεση με τον σπουδαίο παππού του Χοσρόη Α΄ ήταν βίαιος, αλαζόνας, είχε 3.000 συζύγους, με τις οποίες ζούσε σε απίστευτη χλιδή, αλλά το τέλος ήταν εξίσου σκληρό από τον ίδιο τον γιο του. Ο στρατός του είχε συντριβεί από τον αυτοκράτορα της Ρωμανίας Ηράκλειο και το κράτος του είχε αποδεκατιστεί. Οι Πέρσες εξοργισμένοι από τις ήττες και τις ταλαιπωρίες, τον ανέτρεψαν την ίδια χρονιά με συνωμοσία υπό την αρχηγία του ίδιου του μεγαλύτερου γιου του Σιρόη. Ο Σιρόης σε ακραίο βαθμό βίαιος σκότωσε 18 αδελφούς, του γιους τού Χοσρόη μπροστά του και στη συνέχεια έσφαξε τον ίδιο τον πατέρα του. Βασιλιάς των Περσών αναγορεύτηκε στην συνέχεια ο Σιρόης ως Καβάδης Β΄, αλλά απεβίωσε την ίδια χρονιά (628). Η διαλυμένη Περσία έπεσε αμέσως μετά στη νέα ανερχόμενη δύναμη των Αράβων, των οποίων έγινε επαρχία. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Χοσρόης_Β΄_της_Περσίας | Χοσρόης Β΄ της Περσίας)
9 Καταγόταν από τη Θράκη και ήταν εξέχων στρατηγός της Ρωμανίας στο πόλεμο με τους Πέρσες επί Τιβερίου Β΄. Το Μυστάκων ήταν παρωνύμιο λόγω του μεγάλου μουστακιού (μύστακος) του. (Πηγές: https://military-history.fandom.com/wiki/John_Mystacon | John Mystacon και Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 π. Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022)
10 Ήταν ευνούχος αρμενικής καταγωγής, ο οποίος εξελίχθη σε ταμία των βασιλικών χρημάτων και εξαίρετος στρατηγός επί αυτοκράτορος Ιουστινιανού. Διεκρίθη σε μάχες κατά των Οστρογότθων. Επί αυτοκράτορος Φωκά, επαναστάτησε αλλά απέτυχε και θανατώθηκε με επαίσχυντο τρόπο. (Πηγές: https://vizantinaistorika.blogspot.com/2016/07/blog-post_21.html | Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο Τίμιος Σταυρός- α΄ μέρος και Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 π. Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022)
11 Η σημερινή Ρεσάφα ή Ρουσάφα της Συρίας.
12 Τουρκομογγολικό φύλο που πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 7ου αι. μ.Χ. στον Δούναβη και είχε ως κοιτίδα του τη Μογγολία και τη Μαντζουρία (επαρχία της Κίνας). (Πηγές: https://www.defence-point.gr/news/to-vyzantio-tsakizi-tous-aderfous-ton-tourkon-avarous |Το Βυζάντιο τσακίζει τους “αδερφούς” των Τούρκων Αβάρους… και Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Αυτοκρατορικός Ελληνισμός, 324 – 1081 π. Χ., πρώιμη & μέση βυζαντινή περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2022)
13 Σημερινή Ρουμανία.
14 Ο Πρίσκος ήταν στρατηγός επί αυτοκρατόρων Μαυρίκιου, Φωκά και Ηράκλειου. Διακρίθηκε στους πολέμους του Μαυρικίου κατά των Περσών. Βοήθησε τον Φωκά να γίνει Αυτοκράτωρ και, σε αναγνώριση των υπηρεσιών του έγινε έπαρχος και παντρεύτηκε την κόρη του Φωκά το 607. Αλλά η πολιτική του Φωκά τον απογοήτευσε και, όταν ο Ηράκλειος επαναστάτησε, ετάχθη με το μέρος του. Τοποθετήθηκε διοικητής της Καππαδοκίας. Το 612, απομακρύνθηκε όμως από τη θέση αυτή, επειδή επέδειξε αδράνεια κατά την σύγκρουση με τους Πέρσες. (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Πρίσκος_(στρατηγός) | Πρίσκος (στρατηγός))
15 Χαγάνος ή Χαγάν ή Χαν (хаан) στη μογγολική γλώσσα σημαίνει βασιλιάς και είναι ο τίτλος του ανώτατου άρχοντα που κυβερνά την αυτοκρατορία (χαγανάτο). Το θηλυκό ισοδύναμο είναι Χατούν.
16 Ο Φωκάς ήταν ένας αμόρφωτος χωριάτης από τη Θράκη, μέθυσος, χωρίς ηθικούς φραγμούς, ένας κοινός εγκληματίας που για βιοποριστικούς λόγους είχε καταταγεί στο στράτευμα. (Πηγή: https://vizantinaistorika.blogspot.com/2016/07/blog-post_21.html | Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο Τίμιος Σταυρός- α΄ μέρος)
17 Θεοφάνης, Χρονογραφία, σελ 140
18 ο. π.
19 Όχι καλά μελετημένη κίνηση.
20 Με την έννοια του καιροσκόπου.