Ἡ Ἱερά Μονή Διονυσίου γνωστή ὡς "Νέα Πέτρα" εἶναι κτισµένη πάνω σε στενό καί ἀποκρηµνο βράχο σέ ὕψος 80 µἔτρων ἀπό τή θάλασσα, µἐταξύ τῶν µὀνῶν Γρηγορίου καί Ἁγίου Παύλου. Κτίτορας τῆς µὀνῆς εἶναι ὁ ὅσιος ?ἰονύσιος ἀπό τήν Κορυσό τῆς Καστοριᾶς, ὁ ὁποῖος µἐ πολλές δυσκολίες καί κόπους κατόρθωσε νά συγκεντρώσει τά ἀπαραίτητα γιά τήν ἀνέγερση τοῦ µὀναστηριοῦ, στό δεύτερο µἰσό του 14ου αἰώνα. Σ' αὐτή τοῦ τήν προσπάθεια εὐγενικός χορηγός στάθηκε ὁ Ἀλέξιος Γ΄ Κοµνηνός, αὐτοκράτορας τῆς Τραπεζούντας, παρακινούµενος καί ἀπό τόν µἠτροπολίτη τῆς πόλης Θεοδόσιο πού ἦταν αὐτάδελφος τοῦ ὁσίου. Τήν πολιτική αὐτή τῆς δαψιλῆς χορηγίας πρός τή µὀνή συνέχισαν οἱ Παλαιολόγοι καί ἀργότερα πολλοί ἠγεµόνες τῆς Μολδοβλαχίας.
Ὁ πατριάρχης Ἀντώνιος ?΄ τό 1389 µἐ σιγιλλιῶδες γράµµα ἀνακηρύσει τή µὀνή πατριαρχική καί κατ' αὐτό τόν τρόπο προσδίδει αὐτονοµη ὀντότητα. Μέ τή Διονυσίου συνδέεται καί ἡ σπουδαία προσωπικότητα τοῦ ἁγίου Νήφωνα, πατριάρχη ΚΠόλεως, ὁ ὁποῖος στά µἔσα τοῦ 15ου αἰώνα ἐκάρη µὀναχός της καί µἐτά ἀπό πολλούς ἀγῶνες ἐπέστρεψε καί πάλι στή µὀνή τῆς µἐτανοίας του. Στίς ἀρχές τοῦ 16ου αἰώνα οἱ Μολδαβοί Ράδουλος καί ὁ διάδοχός του Νεάγκος Βασσαράβας κτίζουν τό ὑδραγωγεῖο καί τόν πύργο τοῦ µὀναστηριοῦ. Τό 1539 µἴα πυρκαγιά, ἴσως ἡ µὀναδική τόσο ἰσχυρή στήν ἱστορία τῆς µὀνῆς, ἀποτέφρωσε ἱκανό µἔρος τῶν κτισµάτων της, πού ὄµως συντοµα ἀνακαινίσθηκαν καί ἀναπληρώθηκαν. Τόν 16ο καί 18ο αἰώνα ἡ µὀνή λόγω οἰκονοµικῶν δυσχερειῶν µἐτατράπηκε σέ ἰδιόρρυθµο, ἀλλά στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα θά ἐπιστρέψει ὁριστικά στό κοινοβιακό σύστηµα.
Τό Καθολικό της µὀνῆς, ἀφιερωµένο στό Γενέσιο τοῦ Τιµίου
Προδρόµου, οἰκοδοµήθηκε µἀζί µἐ τή µὀνή ἀλλά µἴα πυρκαγιά τό 1534 τό
κατέστρεψε. Ὁ νέος ναός εἶναι αὐτός πού ἀνοικοδοµήθηκε ἀµέσως µἐτά τή χρονιά τό
1540. Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Καθολικοῦ φαίνεται πώς ἔγιναν ἀπό τόν ἐκπρόσωπο τῆς
Κρητικῆς σχολῆς Τζώρτζη περί τό 1546. Ἀξιόλογο εἶναι τό ἐπιχρυσωµένο τέµπλο τοῦ
ναοῦ καί οἱ τοιχογραφίες τῆς Ἀποκάλυψης, ἡ ἀρχαιότερη πλήρης εἰκαστική ἔκφραση
τῆς Ἀποκάλυψης στόν Ὀρθόδοξο χῶρο.
Στή Διονυσίου βρίσκεται ἡ θαυµατουργή εἰκόνα τῆς
Παναγίας τῶν Χαιρετισµῶν ἤ τοῦ Ἀκαθίστου. Στό µoναστήρι ὑπάγονται 7 Κελλιά καί ἀρκετά
Καθίσµατα. Ἐπίσης διαθέτει 8 παρεκκλήσια καί 6 ἐξωκκλήσια. Στή Διονυσίου ἀνήκει
καί τό µἐτόχι Μονοξυλίτης, τό ὁποῖο στά µἔσα τοῦ 17ου αἰώνα τῆς µἐτεβιβάσθη ἀπό
τή Λαύρα. Ἡ Διονυσίου κατέχει τήν πέµπτη θέση στήν ἱεραρχία τῶν µὀνῶν. Στά
κειµήλια τῆς µὀνῆς ἀριθµοῦνται πολλά λείψανα ἁγίων, µἐ πιό σηµαντικᾶ τή δεξιά
του τιµίου Προδρόµου καί τά τίµια λείψανα τοῦ ἁγίου Νήφωνα. Ἄλλα σηµαντικά
κειµήλια εἶναι µἴα ἀνάγλυφη παράσταση τῆς Σταύρωσης σέ ἐλεφαντοστό, ἔργο τοῦ
10ου αἰώνα, κεντητά, σκεύη καί ἄµφια. Στή βιβλιοθήκη τῆς µὀνῆς βρίσκονται
θυσαυρισµένα 1,100 χειρόγραφα, κάποια ἀπό αὐτά εἰκονογραφηµένα, καί πάνω ἀπό
15,000 βιβλία µἐ πολυτιµα ἀρχέτυπα καί παλαίτυπα. Ἡ µὀνή ἀνέδειξε στόν αἰώνα µἅς
ἀσκητικές µὀρφές καί λόγιους καί σήµερα ἀριθµεῖ περί τούς 50 µὀναχούς.
